کریمه اهل بیت (س)؛ چشم و چراغ اهل علم

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ قرن دوم هجری قمری برای مسلمانان دورانی مهم و سرنوشت ساز بود. در این دوران تحولات اندیشه‌ای درخورتوجهی در سرتاسر تمدن اسلامی روی داد. در دوران هارون و با تأسیس بیت الحکمه مسلمانان با اندیشه‌های یونان آشنا شدند و در دوران مأمون تحولات اندیشه‌ای آن نمایان شد.

در دوره حکومت مأمون جدال‌های اندیشه‌ای فراوانی رخ داد و البته برخی از این جدال‌ها نظیر جریان «خلق قرآن» رنگ و بویی سیاسی به خود گرفت. امام رضا (ع) در این دوره با حفظ اندیشه‌های تشیع توانستند جریان گفتگو را در میان مذاهب اسلامی فعال کنند.

خود نیز نخستین فردی بودند که با مناظره با بزرگان ادیان و مذاهب توانستند رویکرد قوی تشیع درباره مبانی اندیشه‌ای را به رخ مخالفان بکشند. در آن زمان اندیشه‌های تشیع در چند شهر توسعه پیدا کرده بود و علمای شیعه با برگزاری جلسه‌های درس توانستند از منطق تشیع دفاع کنند. شهر قم نیز یکی از شهر‌هایی بود که حضور راویان حدیث شیعه از کوفه به آنجا سبب تحول شگرفی در تأسیس مدرسه فکری قم شد.

قم قبل از ورود حضرت معصومه (س) مرکز تجمع شیعیان به سرپرستی اشعری‌ها و پایگاه تشیع در سرزمین مرکزی ایران شده بود، به طورقطع چنین پایگاه نوپا به تأیید امامان نیاز داشت. ورود حضرت معصومه (س) به قم روحی بود که در کالبد شیعیان دمیده شد، گرچه ایشان در قم عمری کوتاه کردند، ولی وجودشان شمعی فروزان بود که محفل تاریک شیعیان را روشن می‌ساخت و شهادت او تزریق خون مقاومت و استواری به رگ‌های شیعیان بود، تا بر تقویت سنگر خود بیفزایند و از روح پاک حضرت معصومه (س) استمداد نمایند و با نور ولایت، محفل خود را روشن و گرم سازند. مقایسه حوادث قبل از ورود حضرت معصومه (س) به قم و بعد از ورود ایشان، بیانگر آن است که تجمع و وحدت شیعیان بعد از ورود آن حضرت، از نظر کمی و کیفی، بسیار بهتر از قبل بوده و باعث هجرت‌های فراوان از محدثین و علما و شیعیان به قم شد که هرکدام رونق خاصی بر گسترش و تقویت تشیع در این سرزمین داده اند.

به مناسبت وفات حضرت معصومه (س) و برای واکاوی بیشتر شخصیت علمی و معنوی سلاله پاک امام موسی بن جعفر (ع) و نقش ایشان در تحولات علمی آن دوره گفت و گویی با دکتر محمدعلی مهدوی راد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، داشته ایم.

به نظر شما با توجه به روایات تاریخی حضرت معصومه (س) چه جایگاهی در میان اهل بیت (ع) داشته اند و در روایات چگونه منعکس شده است؟

علمای شیعه جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائل هستند و روایاتی درباره منزلت او و اهمیت زیارتش نقل می‌کنند. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار به حدیثی از امام صادق (ع) پرداخته که طبق آن، شیعیان با شفاعت حضرت معصومه (س) به بهشت وارد می‌شوند. در فرازی از زیارت نامه فاطمه معصومه هم، از وی درخواست شفاعت شده است.

محمدتقی شوشتری، از علمای علم رجال در قرن چهاردهم شمسی، در قاموس الرجال نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم (ع)، پس از امام رضا (ع) کسی هم پای معصومه نیست. شیخ عباس قمی هم او را برترینِ دختران موسی بن جعفر (ع) دانسته است. وی همچنین حضرت معصومه را از امام زاده‌هایی می‌داند که هم جلیل القدر است و قطعا از فرزندان امام کاظم (ع) است و هم قطعا در همین حرم و مکان مدفون است.

از دیدگاه شما چگونه می‌توان شخصیت معنوی و اندیشه‌ای حضرت معصومه (س) را تحلیل و تبیین کرد؟

برای اینکه به نقش ایشان در ترویج اسلام ناب برسیم لازم است نقش حضرت را در چند شاخه بررسی کنیم. یکی از مواردی که‌ می‌توان مطرح کرد؛ اقدامات علمی ایشان است. برای اینکه تصویر شفاف تری در این قضیه داشته باشیم، باید به این نکته توجه کنیم؛ دورانی که حضرت معصومه (س) در آن زندگی می‌کرد از برخی جهات بسیار شبیه زمان ما بود. به دلیل اینکه شبهات فراوانی در جامعه علیه اسلام مخصوصا تشیع وجود داشت.

یعنی سیاست حاکمان عباسی بر این بود که کتاب‌های فلسفی، کلامی، منطقی و ... را ترویج کنند و طبیعتا سؤالات فراوانی هم در این باره مطرح می‌شد. در نتیجه مردم باید برای پاسخ گویی، به عالمان خود و به ائمه هدی (ع) رجوع می‌کردند. آن زمان مصادف بود با امامت امام موسی کاظم (ع) که در بسیاری مواقع در زندان‌های حاکمان عباسی بود و برخی منابع طول مدت زندانی بودن ایشان را تا ۱۴ سال روایت کرده اند.
در این دوره که از سویی سؤالات و شبهات فراوانی مطرح است و از سویی کسی که باید به این سؤالات جوابگو باشد در زندان است یا به صورتی تحت نظر است که‌ نمی‌تواند با مردم ارتباط برقرار کند. این نقش علمی را حضرت معصومه (س) بر عهده گرفته بود و در شهر مدینه به سؤالات پاسخ می‌داد.

آیا نقلی در این باره در منابع حدیثی آمده است؟

بله، نقل شده برخی شیعیان سؤالاتی برایشان مطرح شده بود. برای پاسخ به سؤالات به سمت مدینه حرکت کردند که سؤالات خود را از امام موسی کاظم (ع) بپرسند، وقتی که به مدینه رسیدند دیدند که حضرت در منزل تشریف ندارند. در این بین دیدند که یکی از دختران حضرت موسی بن جعفر (ع) فرمودند که سؤالات خودتان را به من بدهید تا پاسخ کتبی به آن‌ها بدهم. این‌ها خیلی خوش حال شدند و پاسخ سؤالات خود را گرفتند و برگشتند.

در راه بازگشت در مسیری به کاروان امام موسی بن جعفر (ع) رسیدند. آمدند محضر ایشان و ماوقع را به ایشان عرض کردند و گفتند که یکی از دختران شما به نام فاطمه جواب سؤالات را به ما دادند. حضرت در آنجا سه بار فرمود: فدا‌ها ابوها، فدا‌ها ابوها، فدا‌ها ابوها. این یک بخش از اقدامات ایشان بود که در مقام پاسخ گویی به پرسش‌ها و شبهات بر می‌آمد.

بخش دوم اقدامات ایشان؛ مواجهه با دیگر فرقه‌های غیر اسلامی و غیرشیعی بود. باید توجه داشته باشیم که در آن عصر به ویژه از زمان امام صادق (ع) تا امام کاظم (ع)، فرقه‌های فراوانی در این عصر اوج گرفتند. مانند واقفیه و ... حضرت معصومه (س) در این بین نقش جدی ایفا می‌کردند. برای اینکه شیعه ناب و اسلام ناب را از دیگر فرقه‌ها بشناسانند، چون مردم در آن موقع در تحیر می‌ماندند که باید در مواجهه با این فرقه‌ها چه کار کنند و دسترسی به ائمه هدی هم به دلیل خفقان موجود سخت بود. در این دوره ایشان نقش جدی در معرفی شیعه ناب داشت.

هجرت حضرت معصومه (س) به قم تا چه اندازه در توسعه تشیع و حضور علمای شیعه در این شهر کمک کرد؟

هجرت حضرت معصومه (س) از مدینه به قم در قلب همه هجرت‌های صد ساله از نیمه قرن دوم تا نیمه قرن سوم هجری می‌درخشد و نقطه عطف اساسی در تاریخ مهاجرت‌ها در طی دو قرن و نیم در ایران است. این هجرت در کنار هجرت امام رضا علیه السلام توانست چهره ایران را در زمینه‌های فرهنگی تغییر بدهد و اسباب نشر مذهب شیعه را به دیگر نقاط ایران فراهم کند.

به سبب سفارش ائمه (ع) نسبت به زیارت حضرت معصومه (س)، شهر قم به یکی از پرترددترین شهر‌های اسلامی - شیعی با رویکرد مذهبی تبدیل شد و از گذشته تاکنون شاهد رفت وآمد‌های فراوان مردم و عالمان در این خطه هستیم. داده‌های تاریخی نشان می‌دهد این شهر از همان قرون اولیه زیارتگاه عاشقان و محلی برای عبادت مؤمنان و مرکزی برای دعا و توسل و نیز مأمنی مطمئن برای تربیت و رشد ملکات نفسانی و صیقل دادن دل‌ها از رذائل اخلاقی بوده است، چنان که رازی قزوینی در کتاب «النقض» که در قرن ۶ هجری آن را تألیف کرده است می‌نویسد:

«مقبره حضرت معصومه (س)، مورد زیارت خاص و عام بوده است و ملوک و امراء عالم حنفی و شافعی به زیارت آن تربت، تقرب نمایند.» در گزارشی دیگر «قمی» از آمدن مردم ری به قم در قرن ۴ هجری و رفتن به زیارت حضرت فاطمه معصومه (س) خبر داده است.

حضور زائران از مناطق مختلف جهان اسلام و ارتباط با این مکان مقدس می‌توانست در انتقال فرهنگ و آموزه‌های شیعی به دیگر شهر‌ها تأثیر بسزایی داشته باشد، چنان که مورخان، از رواج تشیع در برخی شهر‌ها که تحت تأثیر قم و عالمان آن بوده است، خبر داده اند.

با توجه به عقاید مذهبی دیگر شهر‌های اطراف قم، به خوبی می‌توان حدس زد که تشیع از این ناحیه به آن مناطق سرایت کرده است. این خطه، به سبب وجود زیرساخت‌های مذهبی و فرهنگی فراوان در کنار مقبره حضرت فاطمه معصومه (س) به عنوان شهری شیعه نشین با شهر ری، کاشان، آوه و فراهان در تماس بوده و بر شیعه شدن این مناطق تأثیر گذار بوده است.

در آن دوره بیشترین حضور مربوط به کدام خاندان‌های ساکن در قم بوده است؟

با توجه به نفوذ فراوان اشعریان در قم و تسلط آنان بر برخی از نواحی مناطق جبال و نیز وجود صد‌ها محدث و صحابی ائمه (ع) و عالمان و دانشمندان و قوت علمی ایشان در این شهر، که حول محور حضرت معصومه (س) جمع شده بودند، بعید است که تشیع مناطق جبال، متأثر از تشیع قم نباشد و این مسئله به راحتی امکان پذیرش و اثبات دارد. زیرا مرکز اصلی تبلیغات شیعیان ابتدا در قم بوده و به زودی ایرانیان اطراف قم به شیعیان عرب پیوستند. علاوه بر اینکه برخی از این شهر‌ها در آن دوران جزو توابع قم محسوب شده و مردم آن برای خرید و زیارت در حال رفت وآمد به قم بودند.

گسترش و تقویت تشیع با حضور ایشان در این منطقه سبب چه تحولاتی در حوزه فکری تشیع شد؟

به طور قطع مرکزیت علمی قم در کنار مقبره حضرت معصومه (س) تأثیر بسزایی می‌توانست در گسترش تشیع داشته باشد. گزارش‌ها نشان می‌دهد رفت وآمد عالمان به این خطه به قدری زیاد بود که تنها در قرن چهارم هجری بنابر گزارش علامه مجلسی ۲۰۰ هزار دانشمند در این خطه حضور داشتند.

شاگردپروری در مراکز علمی قم سبب شد تا دانشمندان قمی در کنار کرسی‌های تدریس به تألیف نیز اقدام کنند که این کوشش علمی، تولید قریب به ۱۰۰۰ اثر علمی را در پی داشت که بیشتر این آثار اگرچه امروزه در دسترس نیست، اما انتشار این آثار در دیگر مراکز و مناطق علمی جهان اسلام تأثیر بسزایی در گسترش تشیع و ترویج باور‌های شیعی داشته است؛ چنان که کتاب «مائة منقبة فی مناقب أمیر المؤمنین و أهل البیت علیهم السلام من طرق العامة» اثر ابن شاذان قمی به وسیله شاگرد او کراجکی در مسجد الحرام تدریس می‌شد.

سر آخر می‌توان گفت اگر شهر قم در قرن دوم هجری در میان دیگر شهر‌های تمدن اسلامی با توجه علما مواجه شد به سبب حضور حضرت معصومه (س) و توسعه مکاتب فکری در شهر قم بود.